استفاده از فايتوژنيك ها در توليد عسل هايي با خواص دارويي

احســاس نياز به درمان از اساسى ترين و ابتدايى ترين تمايلات بشر بوده و الهه درمان( Asclepius)  ازمهمترين الهه هاى مقدس انســان اوليه بوده اســت. رب النــوع يا الهه طب كــه نماد آن يك مار مى باشــد درتابلو برخى داروخانه ها نيز ديده مى شــود. معلوم نيســت دقيقاً گياهان از چه زمانى به عنوان دارو مورد اســتفاده قرار گرفته اند. مســلماً اطلاعات مربوط به اثرات وخواص دارويى گياهان از زمان هاى دور به تدريج گردآوري شــده وســينه به ســينه منتقل گشته، با آداب وسنت هاى قومى نيز در آميخته، سرانجام با زحمت زياد و از طريق تجربه، اثرات وخواص آنها در اختيار نسل هاى معاصر قرار گرفته اســت.
طبق برخى شواهد و ســنگ نوشته ها به نظرمى رسد كه مصريان و چينيان باســتان در زمره اولين جمعيت هاى بشــرى بوده اندكه بيش ازســه هزارســال قبل از ميلاد مســيح از گياهان بعنوان دارو استفاده كرده اند وحتى برخى از گياهان را براى مصرف بيشتر در درمان دردها كشت داده انــد.
طبق برآوردها در حال حاضر 750 هــزار گياه گلدار يا دانه دار در زمين يافت مى شود و تاكنون 300 هزار گياه در جهان شناسايى شده اند. بهــره مندي از گياهان دارويى چه در عرصــه تهيه داروهاى مختلف و چه به صورت مســتقل همچون اســتفاده از آنها به شكل فرآورده هاى دارويى و غذايي حائز اهميت است.
قاره آمريكا با دارا بودن 138 هزار گونه گياهى از جمله منابع غنى گياهي در جهان محسوب مى شود  و اين در حالى است كه قاره آسيا داراى 123 هزار گونه گياهى است. در بين كشورهاى آسيايى بيشترين تعداد و تنوع گونه گياهي متعلق به كشور هاى چين، اندونزى، هند ،برمه، تايلند، مالزى و ايران است. چين به عنوان پرجمعيت ترين كشور دنيا در دو دهه اخير بزرگترين صادركننده داروى گياهى در جهان بوده اســت و مقام اول را دارد. از سوى ديگر بيش از 80 درصد سلامت مردم چين وابسته به طب سنتي، گياهى گزارش شده است.
افزايش روز افزون داروهاى گياهي به عنوان اولين روش درمان در كشــورهاى توســعه يافته امروزه مورد توجه مى باشــد به طورى كه 94 درصد افراد در آلمان، 10 درصد در كشــورهاى ايتاليا، فرانســه و انگلســتان، 2درصد  افراد در بلژيك، هلند و اسپانيا و يك ســوم از بيماران آمريكايى جهت مداواى خويش از گياهان دارويى استفاده مى نمايند . در ايران نيز گياهان دارويى متنوعى وجود دارد كه به اعتقاد بســيارى از پزشــكان و كارشناســان علوم گياهى مى توان از آنها در چرخه درمان اســتفاده كرد و براى مثال گــران ترين گياه جهان يعنى زعفران در ايــران مى رويد.
جايگاه گياهان دارويى در ايران به عنوان يكى از هفت كشــور آســيايى كه بيشــترين گياهان دارويى را دارند از ســال ها پيش در كشــور با تحولات علمى و تخصصى نظام مندتر شــده اســت. تشكيل ستاد گياهان دارويى و طب ايرانى، تاسيس دانشكده طب سنتى نمادى از تحول و نظام مندى نسبت به جايگاه طب سنتى ايران و درمان دارو گياهى است .

دلايل رويكرد جهانى به فايتوژنيك ها :
بــه گياهــان دارويــي و مشــتقات آن فايتوژنيــك گفتــه ميشــود.مهمتريــن دلايــل اســتفاده روزافزون مــردم ازگياهــان دارويــى وتمايل شــركت هاى توليدكننده مواد دارويى به داروها وتركيبات با منشاء گياهى مي تواند شــامل موارد زير باشــد:
عــدم تهيه برخى ازمــواد موثره به طور مصنوعى و اســتحصال آنها تنها به صورت طبيعى ازگياهان ، باقيمانده مواد دارويى و عوارض جانبي نامطلوب مصنوعى (شــيميايى) بروى بدن انســان ،ضرورت ساخت برخى از عطر و اسانس هاى مورد استفاده درصنايع آرايشى ،بهداشتى و مواد شيميابى خانگى ( شامپو ، صابون ، خوشبوكننده هاى هوا و ...)
با اســتفاده از مواد موثره موجود در گياهان ، استفاده ازرنگ و طعم دهنده درصنايع كنسروســازى و شيرينى سازى با استفاده از تركيبات گياهي و در نهايت آگاهي مردم نسبت به مواد غذايي و محصولات ارُگانيك.

گياهان دارويي و زنبورعسل :
زنبور عســل( Apis Mellifera ) به لحــاظ توليد فرآورده هاى منحصر بــه فرد يعنى عســل، موم، ژله رويال، بــره موم و زهر از ديربــاز در درمان وتغذيه موردتوجه بوده اســت و امروزه زنبــوردارى به عنوان صنعتى مدرن در دنيا مطرح است. تعريف جامع عسل كه در سال 1906 در آمريكا ارائه شــده اســت عبارت است از ترشح مواد قنــدى درختــان و شــهد گل نباتات كه توســط زنبوران عســل، جمع آورى ،تغيير يافته و درون سلول هاى قاب ذخيره مى شوند را عسل مى گويند .
عســل را معمولاً به چنــد طريق تقســيم بندى مى كنندكه يك نوع از اين تقســيم بندي ها براساس منبع اصلى گياهى كه عسل از شهد آن ســاخته شده  اســت. مانند عســل گز ، عســل آويشــن ، عســل گون ، عســل بهــار نارنج وغيــره. بــه علــت متنوع بودن گياهان منطقه استقرار كندوها ، عسل هاى به دست آمده كمتر تك گلى بوده و اكثراً از چندين گياه توليد مى شوند. اگر اصطلاحاً مى گويند عسل گز يا عسل آويشن ، احتمالا منظور اين است كه بيش ترين شهد از نباتات گز و آويشــن وارد عسل شده است.
دكتر هريك در سال 1948 از طرف موسسه فائو اعلام نمود كه نمى توان عسل را بر اساس نام گياه نام گذارى نمود ، مگر در جايى كه پوشش گياهى منطقه منحصر به يك گياه يا تك گلى باشد .در همين راســتا تغذيه مصنوعي زنبور با  اســتفاده از فايتوژنيك هايي كه خاصيت دارويي دارند مي تواند به عنوان يك راهكار اســتراتژيك در توليد عســل هايي با خاصيت درماني اســتفاده گردد. جالب اين كه دانشمندان از طريق تجربه به اين حقيقت رســيده اند كه زنبوران به هنگام ساختن عسل آن چنــان ماهرانه، عمل مى كنند كه خواص درمانى و دارويى گياهان كاملاً محفوظ مانده و به عسل منتقل مى شود .
تركيبات عســل بســته به نوع تغذيه زنبور عســل به اين معنى كه از چه گلى يا گل هايى استفاده كرده متفاوت است. عسل هاى داراى منبع گياهى متفــاوت داراى رنــگ و طعم متفاوت بــوده و به مقادير نه زيــاد متفاوت ،حاوى قندها (ســاكاروز، لوولوز، دكســتروز، مالتوز و غيره) و حاوى اسيدها ، پروتئين ها ، پيگمان ها ، مواد معطر و خوشــبو كننده و همچنين املاح ( نظير سديم، گوگرد، منيزيوم، فسفر، كلر، پتاسيم، سيلسيم و غيره ) آنزيم ها مانند ( دياســتاز، گلوكز اكســيداز، كاتالاز، فســفاتاز و انورتــاز ) و همچنين حاوى ويتامين ها ( پرودوكســين، فوليك اســيد ) و غيره مى باشــند. گرچه تركيب 15 عســل در مناطق مختلف و از منابع گياهــى در زمان هاى مختلف متفاوت اســت اما تفاوت زيادى با يكديگر ندارند ولى همان مقدار تفاوت ناچيز آنها،تأثير قابل توجهى در كيفيت عسل هاى مختلف دارد.
دركشورهاى پيشرفته انواع عســل باتوجه به گياه مورد تغذيه زنبور، به طور جداگانه بســته بندى و ارائه مى شــود. تفاوت دررنگ، طعم، عطر و ويســكوزيته و خــواص درمانى ازجمله مــوارد مهم درگروه بندى اين گونه عســل هاست. با توجه به اينكه زنبور عسل بدون تغيير در خــواص گياهان دارويي ميتواند اين خواص را به عســل منتقل نمايد تغذيه زنبور هاي  عســلي كــه در مناطقي كه داراي پوشــش گياهي طبيعي با خواص دارويي پرورش داده مي شــوند مي توانند عســل و ســاير فرآورده هــاي  اين حشرات را به دارويي معجزه آسا تبديل كند.
از طرف ديگر، سلامتي كلني هاي عســل همــان انــدازه كه بــه وجود عسل وابســته اســت به گرده گل ها نيــز بســتگي دارد. گرده هــا در تغذيــه زنبور هاي عســل نقش مهمــي دارند و تنها منبع تامين كننده پروتئين، مواد چرب، مواد  معدني و ويتاميــن ها براي آنها به شــمار مــي آيند .
تعاريــف فراوانى از خواص شگفت انگيز گرده براى مصرف در تغذيه انسان وجود دارد. بى شك گرده به علت داشتن پروتئين بالا و مقادير قابل توجهي از مواد معدنى، ويتامين ها و چربى ها، يك ماده مغذى است كه مى تواند به عنوان يك ماده مغذى در تغذيه انسان نيز مطرح باشد.
خواص خارق العاده گرده در تغذيه انسان قطعاً ارتباطى با متابوليــت هــاي اوليــه گياهــي موجود در گــرده نــدارد، زيرا ايــن مواد در غذاهــاى ديگــر نيــز به مقــدار كــم و بيش يافت مــي شــود. بنابراين بايــد مــواد خاصــى در گــرده ماننــد متابوليــت هــاي ثانويــه گياهــي (Plant secondary metabolites) وجود داشته باشد كه بتواند سبب اثرات شگفت انگيزى چون دادن نيروى جوانى، افزايش قدرت جنسى شود .امروزه در بازار مصرف عســل، بر شناخت منشــاء گياهى آن تاُكيد مى شود كه از جمله اين دلايل مى توان به طعم خوب ، رنگ منحصر به فرد و خواص دارويى آن اشاره نمود.
گياهــان دارويــى ماننــد گل گاوزبــان ( Borago officinalis) ، رزمــارى ( Rosmarinus officinalis) ، اســطوخدوس ( Lavandula stoechas) ، مريــم گلــى( Salvia officinalis) و زوفــا (Hyssopus officinalis) بــه علــت داشــتن گل هــاي آبــى رنــگ بــه شــدت مــورد توجــه زنبــور عســل هســتند. گياهانــى مانند 16 گلرنــگ( Carthamus tinctorius)
گل گاوزبــان ، اكاليپتــوس (Eucalyptus globulus) ، آويشــن(Thymus vulgaris) ، گــون (Astraglus gossypinus) و سنجد( Elaeagnusan angustifolia) بــه علــت توليــد شــهد ، گــرده وســهولت دسترســى بــه آنهــا مورد توجه زنبورعســل هســتند.
رازيانه (Foeniculum vulgare)، زيتــون ( Olea europaea) ، اقاقيــا (Robinia pseudoacacia) ، اســفرزه ( Plantago psyllium) ، گل گنــدم ، انــواع بيــد وگل محمــدى به علــت توليدگرده بســيار و كاج ، شــاه بلــوط و صنوبر به علــت توليد عســلك زياد مورد توجه زنبورعســل هســتند.
عسل توليد شــده از گل هاى داتوره ( Datura stramonium) موجــب بــروز حالــت تخديــرى و عســل حاصــل از گل انگشــتانه (Digitalis mertonensis) ، گل صدتومانى ( Paeonia albiflora) و آزاليا ( Rhododendron) موجب مسموميت انسان مى شود .
بيشترين گونه هاي گياهان دارويي مورد استفاده زنبور عسل به ترتيب مربوط به تيره هــاي كاســني ( Compositae) ، نخــود ( Leguminosae) ، نعناء (Labiatae) ،  گل ســرخ ( Rosaceae) ، چتريان ( Umbelliferae) ، شب بــو ( Brassicaceae) و مركبات (  Rutaceae) اســت ؛ كــه در اين ميان تيــره هاي كاســني و نخود از نظر تعــداد گونه ، تراكــم ، پراكنش جذابيت بيشتري براي زنبور عسل به جهت توليد بيشتر  شهد و گرده دارند .
در پايان از آنجايي كه دانش آموختگان رشــته هاي جديد التاسيس طب ســنتى ، گياهان دارويي و زنبور عســل در راه ورود به جامعه هستند كه اين امر نويد رويكرد بيشــتر مردم به استفاده از گياهان دارويى را مى دهد ، هدايت دانشــجويان رشــته هاي علوم دامي در توليد فرآورده دامي از قبيل عسل هايي با خواص درماني، مي تواند در ترويج طب سنتي و اشتغال زايي نقش بسزايي داشته باشد.

دو فصلنامه علمي - ترويجي/ شماره سوم، تابستان1389 - سيد رضا هاشمى